یدالله آقاعباسی: فرآورده نمایش خلاق، انسان تواناست

زهره امینی‌زاده: یدالله آقاعباسی که به عنوان مدیر بخش پژوهش چهل و یکمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نیز انتخاب شده‌ است، از پایه‌گذاران نمایش خلاق در کشور است.

این هنرمند که در سال 1331 در کرمان متولد شد، در رشته‌های زبان و ادبیات انگلیسی، مدیریت و علوم کتابداری تحصیل کرده و دارای مدرک دکترای ادبیات نمایشی است. 

آقاعباسی از دهه 50 خورشیدی تا امروز، به کارگردانی، نویسندگی و بازیگری تئاتر می‌پردازد و کتاب‌ها و مقاله‌های متعددی را در کارنامه خود دارد. با او پیرامون حوزه نمایش خلاق و تدریس آن، به گفت‌وگو نشستیم که می‌خوانید:

نخستین بار چطور با حوزه نمایش خلاق آشنا شدید؟

اوایل دهه هشتاد (کمی قبل از وقوع زلزله بم)، بخش علوم تربیتی دانشگاه باهنر کرمان ارائه واحد درسی قصه‌گویی نمایش خلاق را به من پیشنهاد کرد. منبع مورد استفاده «قصه‌گویی و نمایش خلاق چیمبرز» ترجمه خانم قزل‌ ایاغ بود.  پس از یک ترم تدریس به این نتیجه رسیدم نمایش خلاق این نیست. بررسی‌های بیشتر به من نشان داد که آن کتاب درواقع تئاتر خلاق است.

 تفاوت تئاتر خلاق با نمایش خلاق چیست؟

نمایش خلاق، فرایندی است نتیجه‌محور و اساسا محصول‌محور نیست. تئاتر خلاق متن ندارد، متن با خلاقیت شکل می‌گیرد ولی نتیجه دارد، یعنی حاصل کار، نمایشی قابل‌اجرا می‌شود.

شما چگونه به این تعریف و شناخت از نمایش خلاق رسیدید؟

مدام فکر می‌کردم که نمایش خلاق باید چیز دیگری باشد.  دنبال این گشتم که ماهیت نمایش خلاق چیست؟ بررسی‌های بیشتر، مؤید فکر من بود. اینکه در دنیا یک رشته‌ای وجود دارد که در آن، همان فرایند مهم است و بیشتر هم با بچه‌ها کار می‌شود. تحقیق و نوشتن درباره این موضوع را آغاز کرده بودم که ناگهان زلزله بم پیش آمد، پس از زلزله، هر پنج‌شنبه در بم به‌عنوان مربی بچه‌ها و مربی مربیان مهدکودک‌ها نمایش خلاق کار کردم. در تابستان با تعدادی از بچه‌های تئاتر در سه‌ نقطه بم، دوره‌هایی برگزار کردیم. هفته‌ای 9 کلاس برگزار می‌شد. حین برگزاری این دوره‌ها به تبادل‌نظر و بررسی رخدادها و پیشنهادها و ابتکارها می‌پرداختیم. در زمستان با کمک یونسکو به توانمند کردن مربیان بمی پرداختیم. برای 70 نفر از بچه‌های تئاتر و مربیان مهدکودک‌ها در آموزش‌وپرورش دوره گذاشتیم. این‌ها در مدارس شروع به کار کردند، دوره خیلی پویایی بود. سال بعد همین برنامه را برای 16 شهر استان با کمک انجمن نمایش اجرا کردیم. همین بچه‌ها با توانی بالا برای نمایش خلاق شرکت تعاونی درست کردند و با مراکز مختلف و مهدکودک‌ها و دارالتأدیب‌ها، پرورشگاه‌ها و مدرسه‌های غیرانتفاعی شروع به کارکردند که بعضی از این فعالیت‌ها هنوز هم ادامه دارد. البته فعالیت این شرکت تعاونی به علت محدودیت زمانی تمام شد ولی خوشبختانه در کشور این قضیه کامل جا افتاد. 

کتاب «نمایش خلاق» چگونه تالیف شد؟

گردآوری مجموعه این مطالب، منتج به کتاب «نمایش خلاق» شد. این کتاب وقتی‌ در حوزه منبع و محتوا چندان غنی نبودیم، خیلی مورد استقبال قرار گرفت و گسترش عجیبی پیدا کرد. در کارگاه‌های تهران و سایر نقاط بر کارآفرین بودن این حوزه تأکید می‌کردم. اینکه با دریافت مدرک تئاتر چقدر امکان کار وجود دارد؟ همه می‌توانیم پشت در تئاتر شهر صف بکشیم؟ اما مثلاً در مدارس نمایش خلاق کار کنید، ضمن دریافت دستمزد، خدمتی هم انجام می‌دهید. توانایی خود را انتقال می‌دهید. به‌هرحال این خلاصه‌ای از بحث نمایش خلاق، آن‌قدر مورد پذیرش قرار گرفت که وارد درس‌های پیش‌دبستانی شد. اکنون هم در بعضی آموزشگاه‌ها واقعاً نمایش خلاق دارند. البته در بعضی جاها هم این نمایش خلاق در حد حرف است. در ادامه، این بحث به بنیاد نمایش کودک تهران کشیده شد. من خودم عضو این بنیاد بودم و سایر اعضا هم از دوستان هستند؛ اکنون نمایش خلاق از کارهای تخصصی این بنیاد است و حدود 5-6 جلد کتاب در مورد نمایش خلاق نوشته شده است. یکی،دو مورد ترجمه هم از قبل بود. بدین ترتیب گنجینه‌ای غنی در این زمینه شکل گرفت. کتاب «نمایش خلاق» بنده هم با تجدید نظر اکنون زیر چاپ است. 

نمایش خلاق یک جریان آموزشی است یا هنری؟

ما باید تربیت را به نمایش پیوند بزنیم ولی فارغ‌التحصیل‌های تئاتر در این زمینه موفق‌تر هستند. به دلیل اینکه آن‌ها بر تئاتر و توانایی و بازیگری و... مسلط هستند. فقط باید مقداری در مورد روانشناسی (به‌ویژه در زمینه رشد)، جامعه‌شناسی و تربیت اطلاعاتی پیدا کنند.

تأثیر نمایش خلاق در کاهش آسیب‌های اجتماعی و توسعه جامعه چگونه است؟

فرآورده نمایش خلاق، انسان تواناست. فردی توانمند که انسان، روانشناسی انسان و جامعه‌شناسی را می‌شناسد و آگاه به توانایی‌های خود است و می‌تواند در لحظه، توان واکنش مناسب داشته باشد و موقعیت را سریع تحلیل کند تا این ذهن و بدن با هم پرورش پیدا کند؛ در چنین وضعیتی قاعدتاً ما آدم‌های تواناتری داریم.

به‌طور موردی نمایش خلاق چگونه آسیبی مثل عدم مطالبه‌گری را برطرف می‌کند؟

مسئله اساسی ناتوانی در تحلیل موقعیت و پاسخ مناسب است. درصورتی‌که خلاقیت، شناخت مسئله و تلاش برای حل مسئله است. عدم توان تحلیل موقعیت و واکنش مناسب ناشی از بی‌خلاقیتی است. خلاقیت شناخت و تلاش برای حل مسئله را نداریم. اگر ما در مدارس نمایش خلاق آموخته بودیم، قطعاً نسل متفاوتی بودیم. در نمایش خلاق بچه‌ها راجع به کار یکدیگر نظر می‌دهند، کار یکدیگر را نقد می‌کنند و به پیشرفت هم کمک می‌کنند.

نمایش خلاق برای گروه سنی کودکان و نوجوانان باید چگونه باشد؟

بنا به نظر متخصصان نمایش خلاق بچه‌ها تا سن ده‌سالگی نباید تئاتر کار کنند، یعنی در مقابل تماشاگر قرار نگیرند؛ زیرا تشویق یا سرکوب عواقبی را در پی دارد. کودک باید با بازیگری نمایش خلاق و تئاتر بدون این تبعات آشنا شود. از ده‌سالگی به بعد وارد تئاتر کودک می‌شویم. بازیگر باید سریع توان تحلیل موقعیت و واکنش را داشته باشد. توانایی بازیگری وقتی به کودک منتقل شود، حتماً نباید او بازیگر تئاتر و تلویزیون شود؛ اما همه باید بازیگر زندگی بشوند. برای گروه سنی نوجوان هم متن نوشته‌ام. نیاز نوجوان متفاوت از کودک است. نوجوان نیاز به هویت، عشق و ماجرا دارد. درصورتی‌که اغلب نوجوانان توان صحبت در جمع را ندارند. متأسفانه دانشجوهای تئاتر ما اغلب، نه نمایش خلاق را، نه تئاتر کودک و نه تئاتر نوجوان را نگذرانده اند؛ اما با گذراندن تمام این مراحل، تئاتر حرفه‌ای و تئاتر تجربی ما با آدم‌هایی شکل می‌گیرد که تمامی این مراحل را گذراندند.

به‌صورت عملی نمایش خلاق چطور انجام می‌شود؟

گروتفسکی در اواخر عمر به چیزی روی آورد که از نظر من نمایش خلاق برای بزرگ‌سالان است. بسیاری از مسائل را می‌توان با آموزش غیرمستقیم در قالب نمایش خلاق، تئاتر مشارکتی و با بزرگ‌سالان کار کرد. به‌طور مثال اخیراً مسئولان حوزه علم و تکنولوژی در تهران به فکر استفاده از نمایش خلاق برای انتقال اطلاعات مربوط به دانش آموزان افتادند که رویکرد و رخداد خوبی است.

نقش نمایش خلاق در حل معضلات محله‌ها چگونه است؟

در ابتدا مسئله را طرح می‌کنیم. حاضران وارد بحث می‌شوند. گفت‌وگو اتفاق می‌افتد. مثل تمرین‌های آگوستو‌بوال و تجربه‌های آگوستوبوال در حوزه‌های سیاسی، البته استفاده ما در امور اجتماعی است. همین‌که یک گروهی از بازنشسته‌ها توی دو ساعت در یک کارگاه تفریحی فقط شرکت کنند، با هم دیدار داشته باشند و یک مسئله‌ای را مطرح و در موردش صحبت کنند. بعد یک نفر بیاید بازی کند و بقیه را به بازی بکشاند، این می‌شود یک‌ خروجی موثر و قابل قبول؛ یعنی یکی از هدف‌های نمایش خلاق. یعنی تئاتر می‌شود محل دیدار، محل جمع شدن، گفت‌وگو و طرح و حل مسائل، تقریباً چنین موردی را ما در مورد محله الله‌آباد انجام دادیم. البته راجع به تمام مواردی که تاکنون انجام‌ شده، بدون حضور بچه‌های تئاتر کرمان امکان هیچ کاری برای من نبود و نیست.

با توجه به تأثیر نمایش خلاق در بهبود وضعیت جامعه، آیا تعاملی بین شما و نهادها و مسئولین تصمیم‌ساز وجود دارد؟

کار مؤسسات دولتی ایجاد امکانات یا به‌اصطلاح زیرساخت‌هاست. شهرداری هم در این مورد چنین وظیفه‌ای دارد. فضاهایی شبیه خانه‌های بازی که والدین بچه‌ها را به آن بسپارند (با حضور خودشان) و مربی‌ها به مدت تقریباً دو ساعت با آن‌ها کار کنند. کار موسسه ما هم تربیت مربیان و اعزام آن‌هاست؛ یعنی رویکردمان نرم‌افزاری است. ما صرفا مربی تأمین و معرفی می‌کنیم. پیش‌تر هم در بحث آموزش مربیان با آموزش‌وپرورش، بهزیستی، مدارس غیرانتفاعی، محل‌های نگهداری کودکان و نوجوانان همکاری داشته‌ایم. از سرخس تا چابهار مربیان کارگاه داشته‌ایم. ضمن اینکه خود من در شهرها و استان‌های مختلف کارگاه برگزار کرده‌ام و در آیین افتتاح کارگاه آموزش نمایشنامه‌نویسی ویژه استان‌های کم‌برخوردار که به همت اداره کل هنرهای نمایشی آغاز شده‌ است، در بندرعباس کارگاه آموزش خلاق برگزار کردم.

همین‌جا هم اعلام می‌کنم که صدها مربی آماده کار داریم و هر جا احتیاج به مربی نمایش خلاق داشته باشند، ما قادر به تأمین آن هستیم.