همه جا صحنه است
مریم ترشیزی٭، اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کرمان با همکاری انجمن هنرهای نمایشی و کانون تخصصی تئاتر خیابانی استان کرمان، دوره آموزشی «تئاتر خارج از صحنه» را روزهای بیستم و بیست‌ویکم مهر 1402 در کرمان برگزار کرد.
این کارگاه با تدریس شهرام نوشیر و مهناز مهدی زاده به صورت استانی و با حضور هنرمندانی از شهرستان‌های زرند، سیرجان، رفسنجان، شهربابک و کرمان برگزار شد. شهرام نوشیر متولد ۱۳۴۶ در آبادان و ساکن تهران است. او دارای مدرک درجه ۲ هنری در رشته کارگردانی است و با همراهی همسرش مهناز مهدی زاده تاکنون در بیش از هفتاد اثر نمایشی و پرفورمنس در مقام نویسنده، بازیگر، پرفورمر و طراح صحنه و نور حضور داشته است. شهرام نوشیر بیش از بیست دیپلم افتخار، لوح تقدیر و تندیس از جشنواره‌های استانی، ملی و بین المللی دارد و هنرمند برگزیده جشن تئاتر ایران در سال ۸۸ و مدیر هنری برگزیده همین جشن در سال ۹۲ است. او در سی سال سابقه اجرایی اش چندین سال معاون مرکز هنرهای نمایشی، مدیر تئاتر خیابانی ایران و همچنین مدیر اجرایی، مشاور هنری، داور، کارشناس، مدرس، ناظر و دبیر جشنواره‌های هنری مختلف بوده است. حضور و تدریس این زوج هنری با چنین اندوخته ارزشمندی در شهر کرمان کم اتفاقی نبوده و مرا بر آن داشت تا یادداشتی بر آنچه رخ داد بنویسم.
از زمانی که پیتر بروک اعلام کرد که « هربار کسی راه می رود و دیگری او را تماشا می کند، تئاتر شکل گرفته است»؛ تئاتر از بطن مدرنش در سالن های یک سویه یا بلاک بکس با فرمی متفاوت بیرون جهید و زنجیر از قید و بندهای قرن19 و 20 مانند جایگاه اختصاصی تماشاچی، بلیط فروشی، نور و دکور یا اتاق های استراحت و گریم و... باز نمود. این اتفاق با حضور نظریه پردازان و کارگردانان بزرگی چون ریچارد شکنر، مایکل کربی، رانی دیویس، آگوستوبال، مارینا آبراموویچ و... روز به روز با پیشرفت و تاثیرات چشمگیری مواجه شد و نام های متفاوتی را یدک کشید همچون تئاتر خیابانی، تئاتر محیطی، پرفرمنس آرت، هپنینگ، تئاتر آسانسوری، تئاتر دادگاهی و... که در یک کلام تئاتر خارج از سالن های مرسوم را معنا می دهد. در دهه ی هفتاد میلادی هنرمندان قابلیت هنر مدرن را برای بیان هنری خود ناکافی دیدند و همراه تغییر و تحولاتی جهانی که تاثیر مستقیم بر جریان هنری داشت به سمت پست مدرنسیم حرکت کردند. تئاتر بیرونی (off stage) یکی از اقسام تئاتر پست مدرن است، رویدادی ست که در فضای باز و همگانی با اهداف پیش بینی شده ای رخ می دهد که به شدت با عامه مردم پیوند دارد. آن مکان خاص برای اجرا ممکن است هیچ تشابهی با تصور رایج از سالن تئاتر نداشته باشد.
مسلما کمبود آگاهی و آموزش در این زمینه و چنگ زدن بر یافته های کلیشه ای گذشته توسط هنرمندان این شیوه ی اجرایی؛ کانون تئاتر خیابانی استان کرمان را مصمم به برگزاری کارگاه تئوری و عملی با حضور مدرسین کشوری نمود.
در روز نخست کارگاه تئاتر "خارج از صحنه" شهرام نوشیر ابتدا بر تغییر جایگاه کلیشه ای مخاطب در منظر کارگردان تاکید نمود و یادآور شد که کلیشه ها قوانین سنتی دست و پا گیری هستند که شکل و محتوای همه آثار را شبیه بهم نموده و متناسب با مخاطب فهیم امروزی نیست. پس با هدایتِ تمرینات عملیِ متفاوت توسط شرکت کنندگانِ دوره آموزشی، خواهان تمرینِ خلاقانه در انواع شیوه اجرایی تئاترهای خارج از صحنه شد.
وی چهار پایه اساسی کارگردانی تئاتر در محیط بیرون از سالن را بیان نمود که شامل ایده اجرا، زاویه دید تماشاگر، مکان اجرا، زمان اجرا بوده و یادآور شد مکان فاکتوری تاثیرگذار بر کیفیت ارتباط تماشاگر است که باید دقت نمود که برخورد و دیدگاه او را با اثر نمایشی تغییر می دهد. این عنصر مکان است که هویت اجرا را می سازد پس انتخاب مکان و چیدمان تماشاگر است که مفهوم اثر را هویدا می سازد. مدرسین توضیح دادند در چنین شیوه اجراهایی ممکن است تماشاگر به طور فیزیکی دخالت کند و یا فقط فکرش را درگیر اجرا کند یا هر دو، اما مهم مفهومی ست که در ذهن هر مخاطب با دیدگاه خودش شکل می گیرد پس باید توجه داشت اگر اجرا متوقف هم شود در ذهن تماشاگر اجرا ادامه پیدا می کند. به عنوان مثال اجرایی در خیابان با دخالت پلیس بر هم می خورد و اجراگران فرار می کنند، ادامه اجرا در ذهن مخاطب چه می شود؟
آنها با بیان نمونه های عملی و تئوری مفصل، تمام این ارکان را توضیح و تفسیر نموده و با مثال هایی روشن شرکت کنندگان را با فرایندهای متفاوت اجراهای بیرونی آشنا نمودند. این روش تدریس امکان تجربه مستقیم شرکت کنندگان با آموزه ها را فراهم کرده و مفاهیم را عمیق تر القا می نمود. در همین راستا ایده های اولیه اجرا تئاتر خارج از صحنه ی شرکت کنندگان دوره آموزشی بررسی شد.
قسمت متفاوت و جذاب این کارگاه این بود که با اجرای 5 نمایش توسط هنرمندان شرکت کننده در کارگاه؛ تدریس روش های جدید و بروز این نوع تئاتر عینیت بیشتری یافته و مدرسین با تکیه بر آنچه دیده و اجرا شد مفاهیم آموزشی را روشن تر بیان کردند مانند نحوه ی شروع اجرا توسط بازیگران و یا نحوه برخورد با تماشاچی، تمرکز بر ریتم اجرا و... که تمام این نکات براساس اجراهای دیده شده تفسیر و تدریس داده شد. ضمنا بعلت تاکید مدرسین بر اجراهای بیرونی در مکان های متفاوت با زاویه دید مختلف تماشاگران، از ویژگی های منحصر به فرد این کارگاه تنوع مکان های آموزشی برای شرکت کنندگان بود مانند تئاتر شهر کرمان، موزه هنرهای معاصر صنعتی، بازار کرمان و کاروانسرای گنجعلی خان که هرکدام به نوبه خود محلی برای دریافت داده های متنوع و جدید از شناخت فضاهای دردسترس کارگردان های تئاتر بودند.
بخش آخر کارگاه آموزشی "تئاتر خارج از صحنه" در محل کاروانسرای گنجعلی خان کرمان بر آموزش شیوه ی اصولی کارگردانی نقالی یا تئاترهای تک نفره بدون استفاده از ابزار یا وسایل صحنه توسط شهرام نوشیر طراحی شد که بسیار آموزنده بود. او با تمرکز بر ذهنیت خلاقانه ی افراد مختلف در قامت کارگردان درخواست نمود هر فرد جداگانه بخشی از متن نمایشی بازیگر مشخص شده را به شیوه ی خود کارگردانی نماید و دیگران تماشا کنند تا نکات کلیدی کارگردانی این نوع اجرا را به شیوه عملی آموزش دهد. در این تجربه عملی مشترک بازیگر و کارگردانان؛ افراد توانایی فردی و خلاقانه خویش را در زمان کم محک زدند.
در پایان تشکر ویژه دارم از احسان رضوانی مسئول کانون تخصصی تئاتر خیابانی استان کرمان که باوجود کمبود زمان و امکانات یا سایر موارد اجرایی توانست با همت بالای همیشگی فرصت غنی حضور مدرسین کشوری را در استان کرمان فراهم نماید و بی هیچ چشم داشتی سعی در ارتقای این شیوه ی ارزشمند تئاتری دارد. به امید روزهای سرشار از موفقیت.
٭بازیگر، کارگردان و مدرس تئاتر
