تئاتر مردمی؛ تئاتر کاربردی

مریم ترشیزی٭، چندین سال پیش در مراسم تدفین فوت ناگهانی همسایه مان (بر اثر تصادف) که مردی شریف و مهربان بود شرکت کردم. وی چهار فرزند داشت و تنها پسر خانواده که از قضا فرزند اول بود در این مراسم غمبار غایب بود. همسایه ها احوال پسر 35 ساله را می پرسیدند و همه می گفتند سفری خارج از ایران رفته و می آید... مراسم سوم و هفتم هم گذشت؛ پسر نیامد... در مراسم چهلم پسر آمد اما تکیده، لاغر، با چهره ای به غایت رنجور... شایعه ها درست از آب در اومده بود و همه می دانستند پسر زندان بوده و به زودی باید برگردد... عصر بعد از مراسم روز چهلم پسر همچنان غیب شد...

در میان سوگواری روز چهلم دخترهمسایه که از کودکی باهم بزرگ شده بودیم برایم تعریف کرد که برادرش با دوست همسفری در جاده ی تهران بعلت حمل بسته های کوچک تریاک دستگیر شده و مهمتر از همه برادرش اصلا خبر نداشته در ماشین تریاک جاسازی شده است... هنوز دادگاه برگزار نشده و متاسفانه برادر برای فوت پدرشان شامل مرخصی نشده است. دختر همسایه مان گفت این چهل روز از فوت پدر بدتر برایشان آبروی خانواده و برادر بوده که با هزار جور پادرمیانی و پارتی بازی توانستیم برای چند ساعت در روز چهلم برایش مرخصی بگیریم... گفت وقتی برادرم در زندان بوده و فهمیده بابا ناگهانی فوت شده دوازده ساعت کامل فقط اشک ریخته و خودش را زده... دختر همسایه  می گفت از رنج هایشان و من اشکام می ریخت... دختر همسایه از بی گناهی و حکم برادر و نگرانی و ترس خانواده اش می گفت و من اشکام می ریخت... سال ها گذشته و من میان تماشاگران نمایش "کلاه شما قاضی" اشک هام رو پاک می کنم و با کاراکتر فرامرز همذات پنداری... اشکام رو پاک می کنم و چهره تکیده ی پسر همسایه دردمندمان را می بینم و به حال کاراکتر نعمت افسوس می خورم... سپس مغزم را منظم می کنم که برای این دام های ناخواسته، اشتباهات برگشت ناپذیر و سیستم جلب رضایت شاکی ها و... چه و چه ... چه باید کرد؟!

نمایش پایان یافته، تجربه زیستی خودم یادم می رود و محو در تجربه زندگی کاراکترها و غرق در هدف کارگردان در انتخاب موضوعی سخت با کارکردی عمیق می شوم. محسن میرزایی کارگردان توانمند این نمایش، سال های سال است با شجاعت شیرجه می زند در میان موضوعات سخت اجتماعی با آدم های متفاوت در قامت بازیگر. محسن میرزایی صرفا بازیگر انتخاب نمی کند بلکه با مرور آثار قبلی وی می توان به جرئت گفت او خود را در قامت درمانگر می بیند و کارگردان... او بی پروا جان مایه ی آثارش را در شکل و روایتی ساده اما تسهیل گرایانه بر موضوعاتی مهجور فرم می بخشد. مخاطب می داند تماشای آثار میرزایی کار پیچیده ای نیست و احساسات فشرده یا منقبضی نیاز ندارد؛ ساده است و جاری اما همیشه زخمی بر جان می گذارند از رویدادی اجتماعی با بن مایه ای تلخ.

بگذریم؛ پوستر نمایش " کلاه شما قاضی" مرا بیاد شیوه های اجرایی آگوستوبال Augusto Boal  نویسنده، کارگردان و سیاست‌مدار اهل برزیل و شیوه ی "تئاتر شورایی" و نیز "تئاتر قانون گذار" انداخت که مهم‌ترین مرحله در کار هنری آگوستوبوآل محسوب می‌شود. نمایش "کلاه شما قاضی" با تم اجتماعی اش تلاشی است در جهت نشان دادن آسیب‌دیدگان اجتماع و فراموش‌شدگان، و نیز نشان دادن نقش تئاتر و تأثیر آن بر جامعه و تغییرات فرهنگی و اجتماعی که می تواند داشته باشد. سوال این است تئاتر چگونه می‌تواند بر اجتماع پیرامون خود تأثیرگذار باشد؟ آیا می‌توان از طریق تئاتر به بهبود وضعیت آسیب‌ دیدگان اجتماع و فراموش‌ شدگان پرداخت؟ جواب یک کلمه قاطع است " بله". باید گفت در این یادداشت به دنبال بیان کاستی ها یا نقاط قوت متن یا بازیگری و یا سایر عناصر اثر نیستم بلکه در صدد مقایسه و پردازش کوچکی در شیوه کارگردانی آن می باشم.

هر نمایشی خصوصا با نگاه فرهنگی و اجتماعی می تواند هنر تئاتر را «کاربردی» کند، و با اهدافی مانند توانمند سازی اجتماعات، بهبود روابط انسانی، ترویج روحیه تعهد و اخلاق و ارتقای کیفی زندگی مردم اجرا رود.

بطور مثال؛ تئاتر شورایی آگوستوبال مستقیما به تفسیر سیاسی یا اجتماعی وضع موجود نمی پردازد، بلکه با فعال کردن رابطه متقابل مسئولان و شهروندان، غیرمستقیم به کنشی سیاسی اجتماعی تبدیل می شود. هدف تئاتر شورایی مشارکت دادن شهروندان در امر قانونگذاری و تغییر یا بهبود روابط اجتماعی است. سازوکار اجرایی تئاتر شورایی و قانونگذار بسیار ساده و دسترس پذیر است؛ بدین ترتیب که اجراگرانِ یک اجتماع بنابه ضرورت مسئله ای را به صورت «تئاتر مجادله » طرح می کنند که حل آن به نوعی نیاز به اقدام مسئولین محلی دارد. بازیگران(اجراگران) موقعیت خاص اجتماعی را بازیگری کرده و از جایی به بعد مشارکت تماشاگران دغدغه مند هم به اجرا اضافه می شود و نمایش مشارکتی با قضاوت جمعی به پایان می رسد... از قضا شبی که ما برای تماشای نمایش "کلاه شما قاضی" رفته بودیم دو نفر از اعضای شورای شهر هم با تماشاچیان بودند و کارگردان در پایان اثر توضیحات کاملتری از وضعیت زندانیان ارائه داده و تاکید کرد تمام داستان این اثر بر واقعیت تکیه دارد و از مدیران طلب راه حل نمود... حتی در شب های بعد متوجه شدم سایر مسئولین استانی و شهردار هم به تماشای این اثر نشسته اند.

بنابراین در این نوع تئاترها از مسئولین هم دعوت می شود تا برای دیدن نمایش و احتمالاً مداخله در آن حضور یابند. روش های حرفه ای تر و سختر مانند روش آگوستوبال آن است که حین نمایش، از طریق مداخله های «تماشا-بازیگران» راهکارهای مختلف رفع موانع قهرمان اثر توسط تماشاگران عملاً آزمایش و سپس تحلیل می شوند و اینگونه فضای آموزش تعاملی و انتقادی – که ویژگی ذاتی روش های «تئاتر شورایی» است - شکل می گیرد. در شکل های تکمیلی، تئاتر شورایی پیشرفته تر شده و به شیوه قانون گذار تبدیل می شود.

جالب اینکه شیوه کارگردانی و طراحی صحنه این نمایش کمک شایانی بر این تداعی داشت که ما تماشاگران گویی اعضای هیئت منصفه یک دادگاه هستیم و طناب های دار آویزان هر آن بر ذهن ما لحظه ی اجرای حکم را یادآوری می کرد. این حکم همان نقطه ی اتصال اثر با نامش بود که با جریحه دار کردن احساسات مخاطب سعی در ایجاد نگاهی انسانی و واقع گرایانه به تلاش کاراکترها برای زنده ماندن دارد. کاراکترهای خطاکارِ قربانی زندگی، پنجه در نجات همبندشان برای ادامه دادن زندگی انداخته اند و راه حل طلب می کنند. راه حلی که هر آیینه می تواند تماشاگر را از جایش بلند کند تا پیشنهاد و ایده ای داشته باشد برای نجات. محسن میرزایی در مرز تئاتر "مردمی/کاربردی" به شیوه ای نزدیک به آنچه آگوستوبال بنیان گذاشته قدم نهاده و با انتخاب عنوانی هوشمندانه از قبل نهیب قاضی بودن ما را به آنچه موجودیت اجتماع است و به کمک مردم برای اصلاح نیاز دارد؛ می زند. گرچه این مهم در شیوه ای کارگردانی کمرنگ می نمود و چه بهتر که حالا اگر قرار است کلاه ما قاضی شود در بطن اجرا هم به گونه ای مشارکتی این قضاوت رقم بخورد تا این تجربه و همذات پنداری از مغز تماشاگر برون ریزی ملموس و آشکارتری داشته باشد.

محسن میرزایی و گروه ش به راستی در تحقق وظیفه ی هنرمند برای آگاهی بخشی هوشیارانه ی مسائل حقیقی و آسیب های اجتماعی گام برداشته اند و مقایسه ی شیوه های آگوستوبال با روش میرزایی نزدیک نمی نماید اما اشتباه هم نیست زیرا هدف شان مشخصا اصلاحات بنیادی نظام های مردمی و اجتماعی ست... آگاهی از نقش تئاتر شورایی در تغییر زندگی می تواند محرکی برای کنشگران مدنی و هنرمندان دغدغه مند کشورمان باشد تا بتوانند برای کمک به مسئولین در راه نهادینه کردن فرهنگ مردم سالاری گام های جدی تر و سازنده تری بردارند. آگوستوبال با تشکیل پنجاه و دو گروه تئاتر شورایی در بین تمام اقشار سطح شهر – از کودکان خیابانی تا نابینایان و سالمندان، از کلیساها تا مدارس و بیمارستان ها، توانست تئاتر را به امکانی برای تمرین دادن مردم و مسئولین به مردم سالاری فعال تبدیل کند. در ادامه تا به امروز این شیوه ضمن استفاده در مراکز و امور مختلف، به سازوکاری برای مدیریت و بودجه بندی سالیانه چند شهر نیز بدل شده است. دقیقا همان راه روشن و سختی که محسن میرزایی در آن قدم برداشته است.

٭بازیگر، کارگردان و مدرس تئاتر

منبع: کرمان نو