آنتیگونه بیداری؟

 مریم امانی : آنتیگونه­ ی سوفوکل جنگی­ است خونین میان قانون بشر و قانون خدایان که مفهوم حق شهروندی و عدالت را به چالش می­کشد. از آنجا که قانون نزد شهروندان مشروعیتش را از عادلانه بودنش می­گیرد. فرد، تنها زمانی قانون را الزام آور می­داند که آن را عادلانه بیابد؛ اما دور شدن قانون از مدار عدالت توجیه اخلاقی قانون شکنی یا آنطور که هنری تورو [1]می­گوید نافرمانی مدنی است. ازین روست که آنتیگونه ­ی سوفوکل می­شورد و در برابر خودکامگی کرئون می ­ایستد. سوال اصلی نمایشنامه ­ی آنتیگونه از عدالت است. عدالتی که انسانهای نمایشِ سرخی آنتیگونه به بهانه ­ی غیر خودی بودن و شرایط استثنایی از محدوده ­ی آن بیرون ­اند.

در جهانی که سوفوکل می سازد؛ درگیری، میان فرزندان کادموس است؛ اما در  نمایشنامه سرخی آنتیگونه، چیوری میاگاوا [2]به روایت مشکلاتی می­پردازد که در آستانه ­ی ورود آمریکا به جنگ با ژاپن، برای شهروندان ژاپنی تبار آمریکا پیش آمد؛ برای غیر خودی ها. گرچه مساله آنتیگونه ­ی میاگاوا نیز پس گرفتن حق انسان بر تن خویش است و روایت در جایی شکل می­گیرد که بدن زنده محل استراتژی­های سیاسی جامعه است؛ اما جامعه­­ ی میاگاوا به بهانه ­ی خاص بودن شرایط با قانون همراهی می­کند. قانونی که ، تنی را در اردوگاه حبس می­کند ، به تنی گور می­بخشد و آن را از تنی دیگر دریغ می­کند. بی عدالتی در دنیای ساخته ­ی سوفوکل به چشم شهروندان می ­آید؛ اما آدمهای میاگاوا را که صلیب من بیگانه ­ام به دوش دارند ، شهروندان نیز سنگ می­زنند. آگامبن [3] این گونه افراد را «هوموساکر» [4]می­نامد. در حقیقت این واژه برای اشاره به کسانی است که به مرگ محکوم می­شدند اما کشتن آنها نه به گونه­ ای مقدس، تجلی قربانی شدن بود نه در صورت منفی، قتل به حساب می­ آمد.کسی که هوموساکر را می­کشد، گرفتار مجازات حقوقی ­ای نمی­شود و بدین لحاظ، زندگی وی به شکلی نامحدود در معرض " قدرت نامشروط مرگ" قرار دارد. منطق وضعیت استثنایی، غیر خودی ها را به این آستانه­ می­کشد که کشتن ، نه ارتکاب به قتل است و نه تجلیل قربانی در آن مجاز است. فرد هوموساکر در معرض خشونت عریان حاکم قرار دارد.

گرچه تحقیقات عصب شناسی نشان داده روابط خودی و غیر خودی قضاوت­ها و تصمیم ­گیری­های اخلاقی افراد را تحت تاثیر قرار می­دهد[5] . اما می­توان به حکم  لویناس [6]  توجه کرد آنجا که می­گوید اخلاق از نقطه­ ی روبرویی ما با دیگری آغاز می­شود. این بدان معنی ­است که درگیری آنتیگونه با قانون شهر هر روزه و همیشه در درون ما جریان دارد. ما به عنوان موجودی طبیعی و ما به عنوان موجودی اخلاقی مدام در برخورد با گروه­های اقلیت با پرسش عدالت روبروییم.

مازیار رشید صالحی با انتخاب این متن مفهومی تعمق برانگیز و بسیار مناسب با حال جامعه امروز ما را به صحنه آورده است. اقلیت ­هایی که در اردوگاهی به وسعت جامعه به هوموساکر تبدیل می­شوند و با این رانده شدن رفته رفته بیشتر شکل "دیگری" را  به خود می­گیرند و از جامعه جدا می­شوند. او با استعاره ­ی هوشمندانه ­ی  تغییر لباس کند اما چشم­گیر آنتیگونه در طول اجرا به خوبی این دگرگونی را به نمایش در آورده .

آنتیگونه ­ی رشیدصالحی در بیان قوی، است و بیننده را در دنیایی از استعاره غرق می­کند که روایت را با جهان مخاطب پیوند می­زنند. رنگ پردازی لباس و گریم بازیگران نیز استعاری و کمینه است. لکه هایی سرخ در سیاهی محض. بازیگران او در بیان موفقند و از پس همراه کردن مخاطب برآمده اند. رشید صالحی با ایجاد پاساژ بین بخش­های نقل، بازی و تنفس و تعلیق در ایجاد درام ریتم خوبی ایجاد کرده است.  دکور مینیمالیستی اثر هم، در راستای تبدیل موضوع نمایش به دغدغه ­ای عام  کارآمد و موفق است گرچه به نظر می­رسد ترکیب بازی و صحنه به تمرین و هماهنگی بیشتری نیاز دارد.

رشیدصالحی تک تک مارا مخاطب قرار می­دهد و چشم در چشم از ما می­پرسد آیا آنتیگونه ­درونمان بیدار است؟  اینجاست که تفاوت هنرمندی که به فهم درستی از تیاتر و تاثیر آن بر جامعه رسیده و در کنار لذت مخاطب، نگران آنچه در متن جامعه و ذهن مخاطبش رخ می­دهد هم هست با کسی که برای نمایش خود به صحنه آمده مشخص می­شود . این نمایش نگران بیداری جامعه است. امیدواریم کارهای بیشتری ازین دست هنرمندان کرمانی ببینیم.